Geografski položaj, granice i prostiranje Istočne Srbije
Istočna Srbija je planinsko-kotlinska regija koja se prostire od Dunava i granice s Rumunijom na severu do Zaplanjsko-lužničke kotline i planine Ruj na jugu, i od granice s Bugarskom na istoku do doline Velike i dela toka Južne Morave na zapadu. Površina Istočne Srbije iznosi 13.607 km2. Severno od linije Ražan, Rtanj Tupižnica — Stara planina je Karpatski, a južno je Balkanski deo Istočne Srbije.
Karpatski deo Istočne Srbije sastoji se od više mikroregija: Đerdap, Zvižd, Homolje, Resava, Donji Timok, Ključ, Negotinska krajina, Poreč, Crnorečki kraj.
Balkanskom delu Istočne Srbije pripadaju Sokobanjski, Svrljiški kraj, Ponišavlje, Koritnica, Jelašnica i Zaplanje.
Prirodne karakteristike
Geološka građa i reljef. – Istočnu Srbiju karakteriše mozaik stena svih vrsta i geoloških formacija i „šahovski reljef“ s naizmeničnim smenjivanjem planina i kotlina. Od stena, zastupljeni su: škriljci, crveni peščari, krečnjaci, vulkanske stene i jezerski i rečni sedimenti.
U reljefu dominiraju venačne planine, Rastavljaju ih brojne rečne doline i kotline. Đerdap je najveća probojnica u Srbiji i Evropi (96 km). Spaja Panonski i Vlaško-pontijski basen. Sastoji se od sistema kotlina i klisura.
Iznad Đerdapa dižu se Miroč, Veliki Greben i Severni Kučaj. Dalje prema jugu su deli Jovan, Homoljske planine, Veliki krš, Beljanica, Kučaj, Rtanj i Tresibaba. Važnije kotline Karpatskog dela Istočne Srbije su: Homoljska u dolini Mlave, Crnorečka u dolini Crnog Timoka, zaječarska na ušću Crnog i Belog Timoka i Knjaževačka kotlina na ušću Svrljiškog i Trgoviškog Timoka.
Planine Balkanskog dela istočne Srbije su: Ozren, Devica, Svrljiške planine, Suva i Stara planina. Važnije kotline su: Sokobanjska u dolini Sokobanjske Moravice, Belopalanačka i Pirotska u dolini Nišave i Svrljiška u dolini Svrljiškog Timoka.
Pored kraških površi, pećine i jame su značajni oblici kraškog reljefa. Poznatije pećine su: Bogovinska, Resavska, Zlotska i Rajkova pećina. Odorovsko kraško polje nedaleko od Pirota jedino je ove vrste u Istočnoj Srbiji.
Klima. – Istočna Srbija ima raznovrsnu klimu: župnu u kotlinama, umerenokontinentalnu u rečnim dolinama i planinsku na planinama. Leta su umereno topla, zime su dosta hladne i vetrovite. Košava je najčešći vetar. Količina padavina kreće se od 500 do 700 mm, a na planinama do 1.000 mm.
Vode. – Istočna Srbija raspolaže značajnim rezervama vode (izvori, vrela, potajnice, ponorNice). Brojni vodeni tokovi nastaju najčešće od jakih kraški vrela. Rečnu mrežu čine: Mlava, Pek, Porečka reka, Timok, Soko banjska Moravica, Nišava i Resava. U Istočnoj Srbiji izgrađena su veštačka jezera, od kojih su najpoznatija Đerdapsko, Borsko, Bovansko i Zavojsko jezero.
Značajni su i izvori termomineralne vode na osnovu kojih su se razvili lečilišni i turističko-rekreativni centri: Sokobanja, Gamzigradska, Brestovačka i Zvonačka banja.
Zemljište. — U kotlinama i rečnim dolinama zemljište je moćnije i plodnije. Na planinama ima rankera i rendzina, u kotlinama smonica, gajnjača, podzola i parapodzola, a pored reka močvarnog tla i recentnih nanosa.
Biljni i životinjski svet. — Istočna Srbija ima raznolik biljni svet. Šume su još uvek relativno dobro očuvane. Bukove šume na Kučaju ubrajaju se u najbolje u Evropi. Retke biljke, raznovrsno cveće i lekovito bilje (Rtanjski čaj) specifičnosti su planinske vegetacije Istočne Srbije. U planinama ima vukova, divljih svinja, lisica, zečeva, jelena, divokoza i muflona. Medvedi su retki na Suvoj i Staroj planini.
Društvene karakteristike
U vreme turskih osvajanja Istočna Srbija je gubila stanovništvo, pa je skoro opustela. U XVIll i XlX veku u tu regiju doseljavali su se stanovnici s Kosova i Metohije, Makedonci, Crnogorci i Vlasi.
Stanovništvo. – Najbrojnije stanovništvo su Srbi, a pored njih ima Bugara i Vlaha. Proces depopulacije i deagrarizacije u Istočnoj Srbiji odavno je ušao u kritičnu fazu. Sela se gase a škole zatvaraju. Karakteristika porodica je „sistem jednog deteta”, a regije „bela kuga” i „sela staraca”. Gradovi se populaciono uvećavaju doseljavanjem stanovništva a sela su depopulacijska, sa staračkim domaćinstvima, jer mladi odlaze u gradove i na rad u inostranstvo.
Privreda. – Istočna Srbija raspolaže značajnim prirodnim i privrednim potencijalima. U rečnim dolinama i kotlinama razvijena je raznovrsna ratarska proizvodnja. Gaje se žitarice, povrće, voće, industrijsko bilje i vinova loza. Poznata su vinogorja u okolini Zaječara, Negotina, Knjaževca i u Ponišavlju. Ekstenzivno stočarstvo je važna grana poljoprivrede. Najviše se gaje ovce i goveda.
U rudniku Vrška Čuka se eksploatiše kameni ugalj. Rudno bogatstvo čine rude bakra, olova, cinka, gvožđa, volframa, molibdena i kvarcnog peska. U Borskom basenu eksploatiše se ruda bakra, kao i zlata, koga ima i u Majdanpeku. U Boru se nalazi topionica bakra, fabrika sumporne kiseline, a u njemu se obavlja i proces elektrolize. Sumporna kiselina iz Bora koristi se za proizvodnju veštačkih đubriva u Prahovu, a eksploatacijom kvarcnog peska kod Rgotine razvila se industrija stakla u Zaječaru. Hidroenergetski potencijal koristi se u Đerdapu (hidroelektrane Đerdap I i II). Nacionalni park Đerdap, brojne planine i klisure, pećine i prerasti, termomineralni izvori i ugodno planinsko i župno podneblje, kao i brojni kulturno-istorijski spomenici predstavljaju veliki potencijal za razvoj turizma.
Naselja. – U Istočnoj Srbiji naselja se mahom nalaze u kotlinama, ređe u dolinama, a još ređe na planinskim stranama. Više ih je u Karpatskoj nego u Balkanskoj Srbiji. Sela su zbijena, okruglog ili nepravilnog oblika, često stihijski formirana, s kućama bez reda, slepim sokacima, vijugavim ulicama i mahalama. Izdvajaju se timočki i homoljski tip sela. Homoljski tip sela zbijeniji je od timočkog. U kotlinama su formirana naselja — Žagubica, Kučevo, Sokobanja, Svrljig, Bela Palanka, Dimitrovgrad itd.
Veći privredni centri Istočne Srbije su: Pirot (38.785 st.) na Nišavi, poznat po proizvodnji kačkavalja, ćilima i automobilskih guma, Zaječar (38.165 st.) na sutoku Crnog i Belog Timoka, poznat po proizvodnji kristala, pivari i manifestaciji Gitarijada, Bor (34.160 st.), poznat po proizvodnji bakra i sumporne kiseline, Knjaževac (18.404 st.) na sutoku Svrljiškog i Trgoviškog Timoka, poznat po vinogorju i fabrici obuće, Negotin (16.882 st.), čuven po vinskim podrumima i Majdanpek (7.699 st.), poznat po eksploataciji i obradi zlata.