Geografski položaj, granice i prostiranje Šumadije, Velikog i Zapadnog Pomoravlja
Regije Šumadija, Veliko i Zapadno Pomoravlje zauzimaju centralni i najveći deo središnje Srbije. To su tri različite, ali povezane regionalno-geografske celine.
Šumadija zauzima prostor između Save i Dunava na severu, Velikog Pomoravlja na istoku, Zapadnog Pomoravlja na jugu, do Kolubare, Ljiga i Dičine na zapadu. Površina Šumadije u užem smislu je oko 5.800 km2.
Veliko Pomoravlje obuhvata široku dolinu Velike Morave od Stalaća, gde reka nastaje, do njenog ušća u Dunav. Istočno od Velikog Pomoravlja su i dve mikroregije – Stig i Braničevo. Stig obuhvata sliv donje Mlave, a Braničevo sliv donjeg Peka.
Zapadno Pomoravlje obuhvata dolinu Zapadne Morave i njeno neposredno okruženje. Pruža se od Užica do Stalaća.
Površina Šumadije sa Zapadnim i Velikim Pomoravljem i Stigom i Braničevom je oko
18.000 km2 .
Prirodne karakteristike
Geološki sastav. – Šumadija, Veliko i Zapadno Pomoravlje sačinjeni su od pravog mozaika stena različite starosti i porekla. To su paleozojski škriljci, mezozojski krečnjaci, metamorfne i vulkanske stene, neogeni jezerski sedimenti i rečni nanosi.
Reljef. – Ovu regiju karakterišu plitke rečne doline i kotline, prostrane zatalasane površi i ostrvske planine. Severni deo Šumadije čini niska Šumadija (najvećim delom u beogradskoj mikroregiji), a na jugu je visoka Šumadija, odvojena od niske linijom Lazarevac-Aranđelovac Mladenovac. Sredinom Šumadije proteže se Šumadijska greda, sa koje se dižu venačne planine. Rudnik je najviša planina Šumadije (Cvijićev vrh, 1.132 m). To je istovremeno hidrografski čvor i razvođe između Velike i Zapadne Morave i Kolubare. Prema severu se pružaju planine Bukulja, Venčac, Kosmaj i Avala. Južno i jugoistočno od Rudnika su Gledićke planine, Kotlenik, Juhor i Crni vrh.
Brojne pritoke Velike i Zapadne Morave i Kolubare raščlanile su reljef Šumadije i dale mu brežuljkast, talasast izgled. Veliko Pomoravlje sastoji se od Gornjovelikomoravske (Paraćinsko-jagodinske) kotline i Donjovelikomoravske kotline. Rastavlja ih Bagrdanska klisura. Zapadno Pomoravlje obuhvata kompozitnu dolinu Zapadne Morave, u kojoj su: Užička, Požeška, Čačanska, Kraljevačka i Kruševačka kotlina. Između njih su klisure, od kojih je najveća Ovčarsko-kablarska. Po obodu Zapadnog Pomoravlja su planine: Tara, Zlatibor, Jelica, Goč, Povlen, Maljen, Suvobor i dr. Stig je na zapadu odvojen od Velikog Pomoravlja meridijanski izduženom niskom gredom. Morfološku karakteristiku regije predstavljaju peščare: Ramska, Zatonjska, Golubačka i Požeženska, čije su dine dugačke 500 m i visoke po 60 m. Ove peščare ukazuju na širu zonu razvejavanja peska košavom, i to kako severno (Banatska peščara), tako i južno od Dunava.
Klima. – Šumadija i Pomoravlje imaju umerenokontinentalnu klimu, mikroklimatski neujednačenu s obzirom na prostranstvo regije i izražene visinske razlike. Odlikuje se izraženim godišnjim dobima i malom količinom padavina. Visoka Šumadija je južnija, ali hladnija i vlažnija. Dolina Velike Morave je otvorena prema severu, pa se osećaju uticaji stepsko-kontinentalne, panonske klime. U Zapadnom Pomoravlju osećaju se mikroklimatske razlike između gradova i susednih planina, npr., Užice i Zlatibor, Čačak i Jelica, Vrnjačka Banja i Goč. Za Požegu su karakteristične temperaturne inverzije.
Aleksandrovac ima župno podneblje s visokim letnjim temperaturama (pogodnim za dozrevanje grožđa). Srednja godišnja temperatura u Kragujevcu (11,4 os) viša je nego u Gornjem Milanovcu (9,8 os). Godišnja količina padavina kreće se od 1.000 mm na planinama. Vetrovi najčešće duvaju sa zapada i severoistoka. Košava je najjači zimski vetar.
Vode. – Šumadija ima brojne, ali kratke reke. Od Šumadijske grede i hidrografskog čvora na Rudniku vode otiču u Veliku Moravu (preko Ralje, Jasenice, Lepenice, Belice, Lugomira i Kalenićke reke), u Zapadnu Moravu (preko Gruže), u Kolubaru (preko Ljiga i Turije) i u Savu (preko Topčiderske reke). U istočnom delu regije pritoke Dunava su Mlava i Pek.
Veštačka jezera, kao što su: Grošničko i Dulensko jezero u okolini Kragujevca, Bukuljsko kod Aranđelovca, Kudričko kod Smederevske Palanke, Vlaškodarsko kod Azanje, Markovačko kod Mladenovca, koriste se za vodosnabdevanje, industriju, navodnjavanje, ribolov i turizam. Najpoznatiji izvori termomineralnih voda su u Vrnjačkoj banji, Bukovičkoj banji, Ovčar banji, Gornjoj Trepči, Palanačkom kiseljaku i Mladenovačkoj banji.
Zemljišta. — Šumadija, Veliko i Zapadno Pomoravlje odlikuju se pravim mozaikom tipova zemljišta. Preovlađuju gajnjače smonice, podzoli, aluvijalni rečni nanosi i močvarno tlo. Uz racionalnu obradu, na ovom zemljištu uspevaju sve ratarske kulture.
Biljni i životinjski svet. – Šumadija i oba Pomoravlja nekada su bili poznati po bujnim šumama. Danas su od šuma ostale samo oaze. Šume su bolje sačuvane samo na planinama. Pored listopadnih i četinarskih šuma, ima i egzotičnog drveća sa zaštićenim vrstama.
Društvene karakteristike Stanovništvo. – U ovoj regiji živi više od 2 miliona stanovnika. Natalitet i prirodni priraštaj su mali i u opadanju. Proces deagrarizacije jako je izražen. Sela napuštaju pre svega mladi. Šumadija, Veliko i Zapadno Pomoravlje nacionalno su homogene regije s više od 97% Srba.
Privreda. – Šumadija, Veliko i Zapadno Pomoravlje spadaju u red agrarno-industrijski najrazvijenijih regija Srbije. Plodne i vlažne aluvijalne ravni Velike i Zapadne Morave i brežuljci Šumadije pogodni su za uzgoj žita i voća. Šljivici su obeležje Šumadije. Šumadija je nekada bila poznata po gajenju svinja (rasa „šumadinka”). I danas je svinjogojstvo najrazvijeniji oblik stočarstva, ali se gaje savremene rase svinja. Rudarstvo je stara privredna grana na ovim prostorima.
Grad duge istorijske prošlosti razvio se na ušću Save u Dunav. U Beogradu se nalazi najviše državnih i društvenih institucija. Najveći je industrijski centar Srbije. Beograd je univerzitetski grad, kao i sedište Srpske akademije nauka i umetnosti. U gradu ima više muzeja, galerija, pozorišta, sportskih terena i drugih objekata koji čine raznovrsnu turističku ponudu.
Kragujevac (150.835 st.) je drugi grad po veličini u ovoj regiji, a nalazi se na obalama reke Lepenice. Univerzitetski je grad sa snažnom industrijom (proizvodnja automobila Fijat). Čačak (73.331 st.), koji se razvio na obalama Zapadne Morave, poznat je po voćarstvu i metaloprerađivačkoj industriji. Kruševac (58.745 st.) se razvio na levoj obali Rasine. To je prestoni grad kneza Lazara. Ima razvijenu industriju alkoholnih pića, sapuna i kozmetike, kao i proizvodnju automobilskih guma. Kraljevo (64.175 st.) se nalazi na obalama Ibra, a poznato je po proizvodnji vagona i termoakumulacionih peći. Jagodina (37.282 st.) se nalazi na reci Belici. Ima fabriku kablova, industriju mesa, pivaru, akva-park, zoološki vrt. Paraćin (25.104 st.) se nalazi na reci Crnici i poznat je po tekstilnoj industriji i industriji stakla. Požarevac (44.183 st.) je poznat po industriji keksa i čokolade. Smederevo (64.175 st.) se nalazi na Dunavu, a poznato je po železari. Gornji Milanovac (24.216 st.) se nalazi u kotlini reke Despotovice, između planina Rudnik i Vujan. Poznat je po prehrambenoj i metaloprerađivačkoj industriji. Značajno je i Užice (52.646 st.) koje ima proizvodnju oružja i vojne opreme, tekstilnu, kožnu i građevinsku industriju. U neposrednoj blizini je i Sevojno (7.101 st.) sa valjaonicom bakra.